ELEKTRONİK BANKACILIK UYGULAMALARI ve GÜVENLİK

Finansal hizmet sektörünü her yönden etkileyen teknolojik gelişmeler, özellikle bankacılık hizmetlerinin tasarımı,
hazırlanışı ve bu hizmetlerin müşterilere sunulmasında önemli bir rol oynamaktadır. Bankalar, ekonominin tüm diğer
sektörlerinde olduğu gibi, müşterilerine kullanımı daha kolay ve uygun hizmet sunabilmek ve faaliyet alanlarını
genişletebilmek amacıyla bilgisayar ve iletişim teknolojilerinden yararlanmaya başlamışlardır. Bankacılık sektörünü bu
teknoloji devrimine uyum sağlamaya zorlayan en önemli nedense, sektörde verimliliği iyiden iyiye artıran rekabetin her
geçen gün daha da yoğunlaşması ve bu rekabetten güçlenerek çıkmanın tek yolunun daha iyi teknolojiler kullanarak
hizmet ağının genişletilmesi olmasıdır.
Özellikle 80’li yıllardan sonra finansal hizmet piyasalarında gerçekleşen hızlı değişimler; bankacılıkta yapısal, fonksiyonel ve verimlilik yönünden önemli transformasyonlara yol açmıştır. Kanada’dan Avustralya’ya, Japonya’dan İspanya’ya kadar
tüm dünyada ekonomik, teknolojik ve yapısal değişimler neticesinde , gelişmiş finans piyasalarının çoğunda olduğu gibi
bankacılık alanında da bireylere yönelik finansal hizmetler ön plana çıkmıştır. Bankacılık hizmetlerinin gelişmesinde
kuşkusuz, gelişmiş ülkelerde kaydedilen ekonomik refahla birlikte bireylerin yaşam standartlarındaki yükseliş ve birikimlerindeki artış, bireylerin banka tercihinde daha seçici davranmalarına yol açmıştır. Buna göre, bireyler özellikle
daha kolay işlem yapmalarını sağlayan ve daha az zaman harcatan bankacılık işlemlerini sunan bankaları tercih etmeye
başlamışlardır. Bununla birlikte, bankalar açısından da teknolojik gelişmeler, özellikle telekomünikasyon olanakları ile
birlikte bilgisayar
teknolojisinin birleştirilmesi, değişimi ve gelişimi hızlandıran ikinci bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır.1
Genel olarak bankacılıkta teknoloji araçlarının kullanılması örgütsel yapıya yeni bölümlerin eklenmesi ve yeni organların
doğmasına, bankalardaki bilgi akış sisteminin standartlaşmasına, etkinliğin sağlanmasına, aynı işlemlerin tekrarının
sağlanmasına ve daha kısa zamanda daha fazla işlem yapılabilmesine, orta düzey yönetici istihdamının azalmasına,
yönetimin sorumluluğunun dağıtılmasıyla her guruba farklı görev, yetki ve sorumluluk verilmesine, maliyetlerin azalmasına
ve globalleşmeye olanak sağlamaktadır.2
Günümüzde “elektronik” olgusu bankacılık sisteminin vazgeçilmez bir parçası haline gelmiştir. Elektronik bankacılık
uygulamaları bankacılık hizmetlerinde hızı arttırma, banka ve müşteri arasındaki uzaklığı azaltarak ilişkiyi sıklaştırma, bilgi
toplama, depolama ve işleme konularına kolaylık getirme ve bankalarda maliyetlerin düşmesini sağlamaktadır. Ancak tüm
bu avantajlarının yanında elektronik sistemlerin özellikle güvenlik ve gizlilik hakları konularında tartışma konusu olan bazı
sakıncaları da bulunmaktadır. Ayrıca bilgisayar sahtekarlığı ve diğer elektronik suçları kapsamına alacak yasa ve yönetmeliklerin uzun bir süre oluşturulamaması ve küresel çapta bu suçlarla ilgili yeni yasa ve kurallara ihtiyaç duyulması
da üzerinde önemle durulması gereken konulardır.3
2.1 Elektronik Bankacılık Uygulamaları
Elektronik bankacılık bilgisayar ve telekomünikasyon sistemlerinde meydana gelen devrim sonucu ortaya çıkan, dünya
çapında bir fenomendir. Öyle ki çoğu ekonomist tarafından endüstri devriminin bittiği düşünülürken, devrimin elektronik
temelli olarak yeniden başladığı ortaya çıkmıştır. Uluslar arası çapta büyük bankalara ve sadece internetten faaliyette
bulunan bankalara karşı ayakta kalabilmek için, tüm bankalar yeni elektronik çağa uyum sağlamak ve bunu da en hızlı
şekilde yapmak zorundadır. Çünkü ilk olarak müşteriler artık finansal hizmetlerini görecek olan bankalarını seçerken
elektronik çağa ve teknolojiye uyumlu olmayı önemli bir kriter olarak göz önünde tutmaktadırlar. Ekonominin de tüm
unsurlarıyla teknolojiyi içselleştirmesi ve yeni teknolojiler icat etme arayışı, bankaları teknoloji devrimine ayak uydurmaya
zorlamaktadır. Bu durumu göz ardı eden ve geleneksel yapıları içinde hizmet sunmaya devam eden bankaların sektörden
çekilmeye ve yok olmaya mecbur olduğu günümüz şartlarında bankalar da elektronik çağa uygun hareket etmektedirler.4Teknolojik gelişmeler sayesinde bankacılık işlemlerine birçok yönden yenilikler getirilmiştir. Gelişen hizmetler arasında
elektronik yöntemlerin etkilerinin görüldüğü alanlar içinde, özellikle ödeme sistemleri büyük önem taşımaktadır. Elektronik
ödeme sistemlerinin kullanılmaya başlamasından önce yaygın olarak kullanılan başlıca ödeme yöntemleri olarak; nakitle
ödeme, ödeme emirleri ile nakit transferleri, çekle ödeme ve transfer hesaplarını sayabiliriz. Bu ödeme yöntemlerinin ortak
özelliği, nakit dışında tüm ödemelerin temelde kağıda dayalı enstrümanlarla yapılıyor olmasıdır. Teknolojik gelişmeler ve elektronik alanda meydana gelen yenilikler günümüzde kullanımı halen devam eden geleneksel ödeme yöntemlerinin
uygulama süreçlerini geliştirmek, işlem sürelerini azaltmak ve bu ödemeleri daha etkili hale getirebilmek gibi amaçlara da
hizmet etmektedir.5
2.1.1 Elektronik Fon Transfer Sistemleri
Bankalar ve müşteriler tarafından yapılan fon transferlerinde çokça tercih edilen bir yöntem olan EFT sistemlerini iki ana gurupta toplayabiliriz. Bunlar büyük miktarlardaki işlemlerin gerçekleştirildiği “Toptan EFT” ve daha küçük tutarlarda
işlemlerin yapıldığı “Perakende EFT” olarak da adlandırabileceğimiz “Satış Noktasından Elektronik Fon Transferi”
(EFTPOS) ve Crypto Token (ico Tx ) sistemleridir.
2.1.1.1 Elektronik Fon Transfer Sistemi (EFT)
EFT sistemleri geleneksel bankacılıkta olduğu gibi, bir mali kuruluşa bir hesabı borçlandırması veya alacaklandırması için emir
vermek, yönlendirmek veya yetkili kılmak amacı güden; ancak çek, ödeme emri, poliçe, banknot ve benzeri kağıda dayalı
işlemler yerine modern haberleşme teknikleri ve bilgisayarların kullanılması ile çok kısa süre içerisinde ve kaydi olarak
yapılabilen her türlü fon transferi yöntemleridir. EFT sistemi ile; bankalar arası havalelerin, merkez bankaları ile bankalar
arasındaki işlemlerin, senet ve maaş ödemelerinin, kamu hizmetlerine ilişkin veriler ve istatistiksel veri iletişiminin hızlı ve güvenilir bir ortamda yapılması sağlanmaktadır. Ayrıca sistem yüksek maliyete yol açan eski yöntemleri ortadan kaldırmış,
transfer olayının hızını arttırmış, mali piyasaların daha hızlı bir şekilde reaksiyon vermesi sonucunu doğurmuş; faizler, döviz
kurları, krediler, para arzı gibi belli başlı ekonomik ve mali göstergeleri etkileyerek otoritelerin karar alma sürelerini kısaltıp yeni
imkanlar sunmuştur.
Bir EFT sisteminin dört temel elemanı vardır. Bunlar:6
- Bilgilerin sisteme girildiği ve mesajların ulaştığı terminaller,
- Bilgileri depolayan, izleyen ve düzenleyen bilgisayarlar,
- Terminaller ve bilgisayarlar arasındaki bağlantıyı kuran iletişim ağları ve telekomünikasyon hatları,
- Sistemin çalışmasını sağlayan yazılımlar ve programlar.
EFT sisteminin kuruluşundaki amaçlar ise şöyle sıralanabilir :7
- Bankalar arası güvenli para transferini sağlamak,
- Bankalar arası para transferini hızlandırmak
- Merkez bankaları ile yapılan işlemlerde hız ve kolaylık sağlamak,
- Piyasalarda nakit dolaşımını azaltmaktır.
Bankalararası EFT sisteminin gerçekleşmesiyle bankalar;
- Kolay ve etkin bir biçimde fon yönetimi yapma,
- Müşterilere hızlı, güvenilir, ucuz servis sunma,
- İnsan gücü ve kağıda dayalı işlemlerden tasarruf etme,
- Bankalar arası işlemleri elektronik ortamda izleme ve bu işlemleri muhasebe sistemleri ile bütünleştirme,
- Yaygın işlem fırsatı edinme,
- Yeni hizmetler sunma imkanlarına kavuşmuşlardır.
2.1.1.1.1 EFT Sisteminin Uygulama Çeşitleri
EFT için iki çeşit uygulama söz konusudur. Bunlar “Gross Settlement” ve “Net Settlement” uygulamalarıdır:8
a. Gross Settlement sistemlerinde ödemeler, gönderen bankanın merkez bankası nezdindeki hesabından, alan
bankanın merkez bankasındaki hesabına yapılan devir ile sonuçlandırılır. Bu sistemlerde ödeme işlemi, yani ödeme aracının transferiyle ödemeyi sonuçlandırma bir aradadır. Bu sistemlerin diğer önemli bir özelliği, sistemlerde
ödemelerin “geri dönülmez” olmasıdır.
b. Net Settlement sistemlerinde ise bir bankanın aldığı ödeme talimatı, o bankanın ödemeyi gönderen bankadan
alacağını göstermektedir. Bu sistemlerde gross settlement sisteminin aksine ödemeler belli bir süre sonunda
sonuçlandırılmak üzere yapılmakta olduğu için, ödeme talimatını alan katılımcı bankanın, müşterisine settlement
uygulamasından önce yaptığı ödemeler de kredi riski taşımaktadır. c. EFT sistemi özellikle bankalar açısından çok faydalı olmuştur. Bankalar, EFT’ yi çeşitli hilelerle yolsuzlukları en aza
indirmek ya da ortadan kaldırmak, bürokratik işlemleri azaltmak, şube ağlarını genişletmek, iletişimi sağlayarak
maliyeti düşürmek, hızı arttırmak ve yeni yatırımları müşterilere sunarak teknoloji ve pazar payında rekabette başarılı
olmak için kullanmaktadırlar.
2.1.1.1.2 EFT Sisteminin Temel Ögeleri
EFT sistemi; EFT merkezi, banka aktarıcı bilgisayarı ve ana bilgisayarı, merkez bankası sistemleri ve iletişim ağı olmak
üzere dört temel öğeden oluşmaktadır.
- EFT Merkezi
EFT merkezi bankalar arası mesaj aktarımını, bankaların sayaçlarının işlenmesini ve çeşitli raporların alınmasını sağlar.
EFT sisteminde mutabakat, EFT hesapları üzerinden mesaj alındığı anda gerçek zamanlı olarak yapılır. Gün sonunda,
yapılan işlemler neticesinde her bankaya düşen net borç ve alacak tutarı bir kere de bankaların mevduat hesaplarına
aktarılır. EFT sistemleri için kurulan özel iletişim ağlarının işletimi de EFT merkezi kapsamındadır. 9
- Banka Aktarıcı Bilgisayarı
Bir bankanın EFT sisteminde çalışabilmesi, mesaj alışverişi yapabilmesi için üzerinde gerekli yazılımın kurulu bulunduğu uygun
bilgisayarlara sahip olması gerekir. “Aktarıcı Bilgisayar” olarak adlandırılan bu sistemler için yapılan seçim çalışmaları
sonucunda uygun makinaların seçilmesi EFT sistemi için önemli aşamalardan biridir. Aktarıcı bilgisayarda bulunan yazılım ile
mesaj alışverişi, mesaj sorgulama, raporlama ve arşivleme işlemleri yapılabilir.
- Merkez Bankası Aktarıcı Bilgisayarı
Bankaların talimatlarına göre hesaplarında istenilen miktarlar, EFT işlemlerinde kullanılmak üzere merkez bankaları tarafından
sisteme ( gün başı değeri) aktarılır. Bunun yanında gün içinde de bankaların talimat vermesi durumunda merkez bankaları
tarafından EFT hesaplarına aktarım yapılabilmektedir. Gün sonunda EFT sisteminde merkez bankalarına gelen raporlara göre
bankaların hesapları güncellenir.
Tüm bu işlemleri yapacak olan merkez bankası aktarıcı bilgisayarı, banka sisteminden daha farklı ve gelişmiş özelliklerle
donatılmıştır. 10
- Merkez Bankası Bilgisayar Sistemleri
Bankaların merkez bankalarındaki hesaplarını izlemek, EFT sistemine gün başı değerlerinin aktarılmasını sağlamak ve gün
sonu değerlere göre hesapları güncellemek merkez bankası bilgisayar sistemleri tarafından sağlanmaktadır.
- Banka Ana Bilgisayarı
Ana bilgisayarı olan bankaların istemesi halinde, aktarıcı bilgisayar ile anabilgisayar bağlantısı kurulabilir. Böylece banka
tarafından aktarıcı bilgisayarın yanı sıra ana bilgisayardan da yukarıda değindiğimiz mesaj gönderme, mesaj alma, sorgulama ve raporlama işlemleri yapılabilir. Ana bilgisayar üzerinde bu işlemlerin yapılabilmesi için özel bir yazılım hazırlanması gerekir.
Bu yazılımın aktarıcı bilgisayar ile, kullanıcılar için mesaj giriş ve sorgulama ve muhasebe işleme bölümleri olmalıdır.
- İletişim Ağları
Tüm dünyada EFT sistemlerinde katılımcıların sistemleri ile merkezi sistem arasındaki iletişimin sağlanması amacıyla “özel
iletişim ağları” kurulmaktadır. İletişim ağlarının kapsamı, aktarıcı bilgisayarların telefon hattına bağlandıkları modemden
başlayıp, merkez bankalarındaki merkezi sisteme girişte son bulmaktadır.
2.1.1.1.3 EFT Sistemi İşlemleri
EFT sisteminde yapılan işlemler; yukarıda belirttiğimiz mesajı gönderen ve alan bankanın EFT sistemindeki mutabakat hesabını
etkilemesine göre “ödeme işlemleri” ve “ödeme nitelikli olmayan işlemler” olarak ikiye ayrılmaktadır.
Katılımcılar arası fon aktarım işlemleri, ödeme işlemleri olarak adlandırılmaktadır. Bu işlemlerde karşı katılımcıda bulunan bir
hesap numarasına havale yapılabileceği gibi, isme havale de yapılabilmektedir. Bankalar arası yüksek tutarlı ödemeler, menkul
kıymet ödemeleri, piyasa işlemleri, müşteri ödemeleri ve merkez bankalarıyla yapılan açık piyasa veya döviz efektif piyasası
işlemlerine ilişkin ödeme mesajları bu guruptadır. Katılımcılar arasında yapılan ve hesapları etkilemeyen ödeme ilişkili bilgi
aktarımları da, EFT sistemi işlemlerinin bir diğer çeşidi olan ödeme nitelikli olmayan işlemlerdir. Örneğin bu kapsamda bir
katılımcı tarafından tüm katılımcılara duyurular yapılabilmektedir. Ancak bu duyuruların yayınlanabilmesi için, merkezde kontrol
edilmesi gerekmektedir. Sistem tarafından gönderilen ve sistemin işleyişine ya da mutabakata ilişkin bilgilerin yer aldığı
mesajlarla, katılımcıların sisteme gönderdiği sorgulama ve sistemin katılımcılara gönderdiği istenilen bilgiyi taşıyan rapor
mesajları da bu gurubun kapsamındadır.11
2.1.1.2Satış Noktasından Elektronik Fon Transfer Sistemi (EFTPOS)
Elektronik Fon Transferi sistemlerindeki en önemli gelişmelerden biri “satış noktasından elektronik fon transfer sistemleri”nin
hizmete sunulmasıdır. Mağazalardan yapılan alışveriş bedellerinin mağaza ile banka arasında kurulmuş olan terminaller
kanalıyla ve plastik kartlar aracılığıyla ödenmesinde kullanılan EFTPOS sistemleri, EFT uygulamaları içinde önemli bir konuma
sahiptir.
EFTPOS sistemleri, alışverişlerde müşteri banka hesabından, satıcı banka hesabına, satış anında (veya satışın yapıldığı
günün sonunda ya da satışı izleyen birkaç gün içinde) para transferinin gerçekleştirilmesi amacına yönelik olarak kullanıma
sunulmuştur.
EFTPOS, tüketicilere mal ve hizmet alımları karşılığında, bunların bedellerini plastik bir kartla ödeme imkanı veren ve PIN
(Personal Identification Number: Kişisel Kimlik Numarası) numaralarını kullanarak ya da satış faturasını imzalayarak satış ve ödeme bilgilerinin doruluğunu onaylamayı amaçlayan bir elektronik bankacılık uygulamasıdır.12
İlk kuruluş yıllarında sadece büyük mağazalarda ve benzin istasyonlarında gerçek kişiler tarafından kullanılan bir ödeme aracı olan EFTPOS sistemi, günümüzde gerek alışveriş hacminin aşırı büyümesi, gerekse ödeme aşamasında sağladığı kolaylıklar
nedeniyle en küçük satıcılara kadar yayılmıştır. Sistem bir banka tarafından veya bankalar arasında ortaklaşa kullanılabildiği
gibi, gelişmiş ülkelerde büyük mağaza zincirlerinin banka veya bankalarla anlaşarak kendi sistemlerini kurmaları yoluyla da
kullanılabilmektedir.
Alıcıların EFTPOS sisteminden yararlanabilmesi için, sisteme dahil olan bir bankada hesaplarının bulunması ve bu bankanın
otomatik para çekme kartına ya da kredi kartına sahip olmaları yeterlidir. Bu sistemin geçerli olduğu satış noktalarında, yani
mağazalarda, ödemelerini bu araçla yapmak isteyen alıcıların, kartlarını gerekli işlemlerin yapılması için kasiyerlere vermesi ve başkaları tarafından görülmeyecek bir şekilde kart şifresini özel bir klavyeye kodlamaları ya da işleme ait makbuzları
imzalamaları yeterli olmaktadır. Alıcıların kartlarını alacak olan kasiyerler, ödenmesi gereken tutarların hesaplar arasında
aktarılması için gerekli işlemlerin yapılmasını sağlamaktadırlar.13
2.1.1.2.1 EFTPOS Sisteminin İşleyişi
Hesaplar arasında transfer işlemi, satıcı ve banka arasında kurulan online veya offline düzenlere göre gerçekleştirilmektedir.
Online düzende işlem anında, offline düzende ise gün sonlarında veya belirli zaman dilimlerinde, iletişim hattı üzerinden veya
manyetik bir ortamın bankaya götürülmesi ile sağlanmaktadır. Sistemin en basit mimarisi, satıcıda yer alan tek bir terminalin
iletişim hattı vasıtasıyla ilgili bankaya bağlanmasıdır. Ancak bu basit sistem, hem alıcı hem de satıcının aynı bankanın
müşterileri olması durumunda geçerli olabilmektedir. Sistem bir ülkenin ödemeler sisteminin parçası ve online olarak
düşünüldüğünde, oldukça karmaşık bir yapı söz konusu olmaktadır. Bu durumda satıcının birden fazla terminalinde yapılan
işlemler, bir kontrol noktası kullanılarak tek bir iletişim hattı üzerinden, bankalar dağıtım kontrol noktasına gönderilmekte ve bankanın veri bankalarında gerekli işlemlerin yapılması sağlanmaktadır. Bankaların veri bankalarında yapılan işlemlerin
sonuçları, geliş yolu üzerinden tersine olarak çıkış noktasına aktarılmaktadır.14