Elektronik Ticaret Türleri Ve Tarafları

Elektronik ticaret türleri üç ana grupta toplanabilir.
a) Firmadan firmaya elektronik ticaret ( Business to Business “B2B”)
b) ) Firmadan tüketiciye elektronik ticaret (Business to Consumer “B2C”)
c) Firmadan devlete elektronik ticaret ( Business to Government “B2G”)
Firmadan firmaya elektronik ticaret en yaygın kullanılan elektronik ticaret şeklidir. Şirketler arasında olduğu gibi
şirketlerin kendi içinde de yapılabilen bu tür ticaret, 1960’ların başlarından beri kullanılmakta olup “Elektronik Veri Değişimi”
(EDI) olarak da adlandırılır. Firmaların elektronik ortamda tedarikçiye sipariş vermesi, faturalarını temin etmesi ve bedellerini ödemesi gibi faaliyetleri firmadan firmaya elektronik ticaret kapsamına girmektedir.
Firmadan tüketiciye elektronik ticaret türü ise son yıllardaki web ve wap teknolojilerindeki gelişmelerle birlikte iyice
yayılmaya başlamıştır. Bu tür ticaret elektronik ticaretin en fazla bilinen türüdür. Sanal mağaza uygulamaları ile interneti
kullanarak firmalar elektronik ortamda; bilgisayardan otomobile, kitaptan pizzaya kadar birçok ürünü doğrudan tüketiciye
satabilmektedirler.
Firmadan devlete elektronik ticaret türünde ise; kamu ile firmalar arasındaki lokal ağlar üzerinden yapılan her türlü ticari
işlemler, haberleşme ve diğer faaliyetler elektronik ticaret konusu olmaktadır. Bu tür ticaretin ilk örneklerini, kamu
ihalelerinin internette yayımlanması ve buna karşılık firmaların elektronik ortamda teklif vermeleri oluşturmaktadır.
Elektronik ticaretin yaygınlaşmasını desteklemek amacı ile “e-devlet” projeleri kapsamında kamunun vergi ödeme, gümrük
işlemleri gibi faaliyetleri de elektronik ortama taşınmaktadır.
Henüz tamamen yaygın olmamakla birlikte ortaya çıkan bir diğer elektronik ticaret türü de kamu kurum ve kuruluşları
ile tüketiciler arasında yapılan elektronik ticaret faaliyetleridir. Ehliyet, pasaport başvuruları, sosyal güvenlik primleri ile
vergi ödemeleri gibi uygulamaları bu tür elektronik ticaretin gelişmekte olan uygulamalarıdır.
Elektronik ticarette, birbiri arasında ticaret yaparak bir işlem oluşmasını sağlayan taraflar ise şöyle sıralanabilir.
- Alıcı – Üniversiteler
- Satıcı - Onay kurumları, Elektronik noterler
- Üretici - Dış Ticaret Müsteşarlığı
- Bankalar - Gümrük Müsteşarlığı
-Ulusal Borsalar
-Crypto Borsalar
- Komisyoncular - Bilgi teknolojileri geliştiren ve sağlayan
- Sigorta şirketleri teknolojiler
- Nakliye şirketleri - Sivil toplum örgütleri
- Özel sektör bilgi teknolojileri
1.3.1.5. Elektronik Ticaretin Araçları
Elektronik ticaretin donanım araçları aşağıdaki şekilde sıralanabilir.
- İnternet
-Televizyon
- Elektronik ödeme ve para transferi sistemleri
- Elektronik veri değişimi (EDI)
-Bilgisayarlar
-Akıllı Telefonlar
-Tabletler
-Sunucular
- Telefon
Elektronik ticaretin en eski ve en yaygın kullanılan araçlarından birisi olan telefonun, özellikle çok geniş ve yaygın bir
kullanım alanına sahip olması, elektronik ticarette önemli bir konumda olmasını sağlamaktadır. Günümüzde telefonu
kullanarak mal ve hizmetlerin reklamını yapmak, pazarlığını etmek, satın almak veya ödeme yapmak mümkündür.
Telefonun gerek kullanım kolaylığı, gerekse fiyat bakımından birçok elektronik ticaret aracına göre daha ucuz olması,
cazipliğini artıran faktörlerdendir. Bu alanda yapılan teknolojik çalışmalar sonucu son yıllarda ortaya çıkan, telefon
konferansı ve görüntülü konferans yöntemi, telefonun sadece iki kişi arasında kullanılan sınırlı bir haberleşme aracı olması
dezavantajını da ortadan kaldırmaktadır. Bu da telefonun elektronik ticaret aracı olarak kullanılmasını olumlu etkilemekte
olan önemli bir gelişmedir.
- Faks
Eskiden geleneksel ticari işlemlerde çok sık kullanılan posta hizmetlerinin yerini alan faks ile birlikte doküman transferinin
çok daha hızlı yapılması sağlanmıştır. Ancak gerek diğer elektronik ticaret araçlarına göre daha pahalı olması ve doküman
görüntü kalitesinin düşük olması, gerekse sesli iletişime imkan tanımaması gibi zaafları, faksın kullanım alanının
yaygınlaşmasının önündeki engelleri teşkil etmektedir. Buna rağmen yine de bireysel tüketiciler açısından olmasa da, iş
hayatında fakslar ticari iletişim açısından önemli bir araç haline gelmiştir.
- Televizyon
Yukarıda sayılan elektronik ticaret araçları arasında tüm dünyada en yaygın kullanılanı, dolayısıyla da alıcılara ulaşmanın en kolay yolu kuşkusuz televizyondur. Hemen hemen her evde kullanılan televizyon, reklamlar ve pazarlama teknikleri
sayesinde “evde alışverişe” (home shopping) imkan sağlamaktadır.
Tüm dünyaya kolayca ulaşmanın en kolay yollardan biri olmasına rağmen televizyonun tek yönlü olması, dolayısıyla
da çok yönlü işlemlere izin vermemesi, elektronik ticarette etkin olarak kullanılmasının önündeki en büyük engellerdendir.
Örneğin bir reklamı izledikten sonra ikna olan izleyici telefonla sipariş vermekte ve nakit ya da kredi kartı ile ödeme
yapmaktadır. Burada tüketicinin alternatiflerinin sadece televizyonda gördüğü ürünlerle sınırlı kalması ve pazarlık etme
şansına sahip olunamaması televizyonun bir elektronik ticaret aracı olarak tercih edilmesini zorlaştırmaktadır.
Diğer yandan özellikle son dönemlerde yayılmakta olan kablolu televizyon sistemleri ise elektronik ticaret
potansiyelini önemli oranda arttıracak gözükmektedir. Kablolu televizyon hatlarının telefon hatlarına göre çok daha
kapsayıcı nitelikte olması bu görüşü destekleyici faktörlerden birisidir.
- İnternet
internetin ortaya çıkışı bir çok teknolojik gelişme gibi askeri teknolojilerdeki gelişmeler neticesinde olmuştur. Amerika
Birleşik Devletleri’nin 1960’lı yıllardan sonra Rusya, Küba ve Vietnam’la yaşadığı soğuk-sıcak savaş yıllarında, muhtemel
bir atom savaşı durumunda iletişimini sürdürebilmesi için uygulamaya koyduğu “İleri Savunma Araştırma Projeleri Teşkilatı”
adlı DARPA (Defence Advanced Research Project Agency) projesinde internetin tohumları atılmıştır. İnternet daha
sonraları anlam değiştirerek, dünyada birçok bilim adamının haberleşmesini sağlayan bir akademik iletişim ortamı ve bir
ticaret sahası haline gelmiştir. Günden güne artan ilgiyle birlikte mevcut ticaret alanlarının sanal aleme kaymasını sağlayan
internet, böylece gerek firmalara gerekse müşterilere yeni ticaret alanları açmıştır. Bununla birlikte var olan ticaret
alanlarının da internetle dünyanın her yerine kolayca ulaşması pazarın genişlemesini sağlamış ve ekonomik açıdan
küreselleşmeyi tetiklemiştir. Bugün ticaretten daha fazlası olarak internette; tıp, kültür, sanat, eğitim ve birçok değişik
alanda bilgi kaynakları bireylerin kullanımına sunulmuştur.
Elektronik ticaretin en önemli unsuru olan internet çok güçlü ve çok yönlü bir ticaret aracı niteliğindedir. Bazı ürünler
açısından üretimin tüm aşama ve dağıtım zinciri internet ortamında gerçekleştirilebilmektedir. Örneğin İsviçre’deki bir
tüketici bir Amerikan bankasına, Kanada’daki bir bankaya ödeme yapması talimatını geçebilir. Tüm bu işlemlerin en önemli
özelliği ise bilgisayar ortamında ve çok hızlı bir şekilde gerçekleştirilmesidir. Aynı zamanda havalelerdeki kur farkları veya
benzeri engeller bilgisayarlar arasında sağlanan iletişimle aşılmakta, böylece ticari işlemler süratle
gerçekleştirilebilmektedir.
internetin coğrafya ve zaman sorunlarına bulduğu çözümler dışında bir diğer önemli faydası, sağladığı “multimedya”
olanağıdır. Bu yolla ticaret için gerekli tüm doküman ve bilgiler, hem görüntü hem de ses olarak kullanıcıya ulaşmakta,
kullanıcı istediği takdirde bunları kaydedip saklayabilmekte, hatta üzerinde değişiklikler yaparak aldığı kaynağı bir
başkasına tekrar gönderebilmektedir.
İnternetin diğer elektronik ticaret araçlarına üstünlük sağladığı bir diğer alan ise maliyetlerde sağladığı avantajlardır.
Aşağıda Tablo 4’te de görebileceğimiz gibi, bir dokümanın Newyork ve Tokyo arasında aktarılması için katlanılan maliyet;
hava yolu, kurye ve faks kullanılması yerine internetin kullanılması durumunda daha düşük olmaktadır. Maliyetin yanında
doküman aktarım hızında da internetin diğer yollara göre çok daha avantajlı olduğunu tablodan görebiliriz.
internetin sağlamış olduğu yukarıda saydığımız avantajlarının yanında, günümüzde çeşitli problemlerden dolayı
rahatlıkla kullanılamaması, internetin yaygınlaşmasını önlemektedir. İnternet üzerinden gerçekleştirilen işlemlerin yasal
düzenindeki boşluklar, vergilenmesindeki problemler ve güvenlik sorunları gibi bir takım problemler, internet kullanımının
yaygınlaşması ve geleneksel ticaretin yerini güvenli bir biçimde alması için hızlı bir şekilde çözülmesi gereken sorunlar
olarak karşımıza çıkmaktadır. - Elektronik Ödeme ve Para Transfer Sistemleri Elektronik ödeme ve para transferi sistemleri, elektronik ticareti,
ödeme aşamasını çok hızlı ve kolay bir şekle büründürmelerinden dolayı önemli ölçüde yaygınlaştırmıştır. Elektronik
bankacılık faaliyetleri adı altında günümüzde bireysel müşterilere sunulan otomatik vezne makinaları, satış noktasından
elektronik fon transferi, bellek kartları, akıllı kartlar ve ev ve ofis bankacılığı sistemleri ile, devlet kurumları, çeşitli finans
kurumları ve özellikle büyük işletmelere verilen hizmetlerden nakit yönetimi, elektronik veri değişimi (EDI) ve finansal
kurumlar arası haberleşme sistemleri, teknolojinin bankacılık sektörüne kazandırdığı elektronik tabanlı ortamlarda çalışan
ürünlerdir. İkinci bölümde elektronik bankacılık hizmetlerinde , detaylı bir şekilde işleyeceğimiz bu sistemlerin her biri
bankacılık sektörünün çehresini önemli oranda değiştirme ve geliştirmekle birlikte, elektronik ticaretin yayılmasında da en önemli unsurların arasında yer almışlardır.
- Elektronik Veri Değişimi (EDI: Electronic Data Interchange)
Elektronik veri değişimi, ticaret yapan iki kuruluş arasında, insan faktörü olmaksızın bilgisayar ağları aracılığıyla yapılanmış
bilgi ve belge değişimini sağlayan bir sistem olarak elektronik ticaretin önemli uygulama araçlarından birisidir. EDI, kamu ve özel sektör kuruluşlarının etkin bir biçimde iletişim yapamama sıkıntısına çare olarak doğmuştur. EDI kullanımı, özel bir
telekomünikasyon alt yapısı ve standart formlar gerektirmektedir. Sadece kullanıcılarına açık olduğu için çok güvenli bir
sistem olmasına rağmen maliyetinin yüksek olması nedeniyle günümüzde pek fazla yaygınlaşamamıştır. EDI ile sipariş
alınması, sözleşme ve faturaların hazırlanması, gümrük ve bankacılık ile buna benzer işlemlerin yapılmasında tekrarların
önlenerek, maliyetlerin düşürülmesi ve işlemlerin en az hatayla, en kısa sürede tamamlanması amaçlanmaktadır. Tüm
ticari işlemlerini EDI kullanarak yürüten ilk ülke olan Singapur’da, Singapur limanı en hızlı mal sevkıyatı yapan liman olma
özelliğiyle, kendi alanında tüm dünyada sesini duyurmuştur.
Elektronik veri değişimi özel sektörde daha çok endüstri, üretim, finans, bankacılık ve sigortacılık gibi kesimlerde
kullanılırken; kamu kesiminde ise gümrük, istatistik, ulusal ve uluslar arası ticaret alanlarında kullanılmaktadır.
- GSM
Telekomünikasyon alt yapısı ile kablolu iletişim, telefonun icat edilmesinden itibaren teknolojik gelişmelere paralel olarak
yaygınlaşmış ve günlük yaşamda yaygın olarak kullanılır hale gelmiştir. Artık günümüzde cep telefonları sadece birer
iletişim aracı olmaktan çıkarak, işlevsel açıdan avuç içi bilgisayarlarla yarışır hale gelmiştir.
Firmalar kısa mesaj (SMS) veya multimedya mesaj yöntemini kullanarak aynı anda milyonlarca cep telefonu
sahibine ürün ve hizmetlerinin reklamını yapabilirken, cep telefonu sahipleri de telefonlarının özelliklerine göre GPRS veya
Online Web Tabanlı teknolojileri kullanarak internete girip nöbetçi eczanelerden, lokantaların yemek mönülerine kadar her
türlü bilgiyi öğrenebilir ve alışveriş yapabilirler.
1.3.1.5. Elektronik Ticaretin Önündeki Engeller ve Sorunlar
Bilgi ve iletişim teknolojilerinin çok hızlı gelişmesi gerekli alt yapı çalışmalarının tamamlanmasına fırsat vermemiştir.
Günlük hayatın işleyişini sağlayan hukuksal ve sosyal kuralları elektronik ortama uyarlamak gerekmektedir. Bilgi teknolojileri
şirketlerinin elektronik ticaret alanında gösterdiği atılımlar kamu idaresinin aynı hızda teknik altyapı geliştirmesini
gerektirmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin büyük bir bölümünde altyapı, elektronik ticaretin önündeki en önemli engeli
oluşturmaktadır. Diğer büyük bir sorun ise elektronik ticaretin sınır tanımaması ve tüm dünyayı kapsayan küresel bir boyut
alması karşısında, ülkelerin iç hukuklarında farklı yasal düzenlemelere sahip olmalarından kaynaklanmaktadır. Bu engelin
aşılarak elektronik ticaretin yayılmasında önünün açılması için, ülkelerin birlikte ortak çözümler bulması ve standartlar
oluşturması gerekmektedir.
1.3.1.6. Avrupa Birliği ve Türkiye’de Elektronik Ticaret
1.3.1.7.1. Avrupa Birliği’nde Elektronik Ticaret
Avrupa Birliği elektronik ticaretin, ekonomik gelişimin artırılması, Avrupa endüstrisindeki rekabetin geliştirilmesi, girişimciliğin
özendirilmesi ve yeni iş imkanlarının oluşturulması açısından Birliğe eşsiz bir fırsat tanıdığını görmüştür. Avrupa tüketicisi ile
Küçük ve Orta Boy İşletmeleri için (KOBİ) çok büyük bir fırsat olan elektronik ticaretin hızla yaygınlaşması, Avrupa’da
ticaret,endüstri ve hükümet çevrelerince bu konuda gerekli girişimlerin yapılması zorunluluğunu beraberinde getirmiştir.
Elektronik ticaret konusunda en yoğun çalışmaları yapan bölgesel kuruluşların başında gelen Avrupa Birliği, araştırma, teknoloji ve geliştirme faaliyetlerini düzenleyen 4. Çerçeve Programında ve 1998-2002 yılları için uygulamaya alınan 5. programında bilgi
toplumuna geçişin sağlanmasını öncelikli hedef olarak belirlemiştir. Avrupa Komisyonu’nca 1997’de hazırlanan tebliğde de
Birliğin temel hedefinin elektronik ticaretin Avrupa’da hızla gelişmesini sağlamak olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca Komisyon,
kullanıcı ve iş çevrelerinin elektronik ortamda güvenli bir şekilde faaliyet gösterebilmeleri için gerekli olan her türlü şifreleme
teknolojisi ve ürünün geliştirilmesini ve bunların Birlik içinde serbest dolaşımının garanti altına alınmasını hedefleyen politikalar
oluşturmaktadır. Komisyon’un “sayısal imza”nın ortak pazarda kabul edilmesi konusunda yaptığı yoğun çalışmalar sonucunda,
Avrupa Birliği Parlamentosu Tarafından “Elektronik İmza yönergesi” kabul edilmiştir. Yönergede elektronik faaliyetler sonucu kullanılacak elektronik imzanın her nevi işlemde kullanılabileceği ve yasal olarak geçerli bir imza ile aynı sonuçları doğuracağı
belirtilmiştir. Avrupa Birliği’nde elektronik ticaretin değişik boyutlarına kural getirecek ve özellikle, ortak pazar içinde üye
ülkelerce serbest erişim sağlanmasına yönelik engelleri ortadan kaldırmayı amaçlayan çok sayıda yönerge yürürlüğe
girmektedir. Bunlardan bazıları; 1997 tarihli “Mesafeli Sürüm Yoluyla Yapılan Akitlerde Tüketicinin Korunması Yönergesi”, 1998
yılında yürürlüğe giren “Veri Koruma Yönergesi”, 1999 yılında yürürlüğe giren ve üye devletlerin “Bilgi Toplumu Hizmetleri” ile
ilgili ulusal düzeyde alacakları önlemlere ilişkin düzenleme taslaklarını Komisyon’a bildirmeleri yönünde bir yükümlülük getiren
“Şeffaflık Yönergesi”, 2000 yılında yürürlüğe giren ve elektronik imza ve sertifikalarının serbest dolaşımı ile bunların karşılıklı
yasal tanınmasını sağlamayı amaçlayan “Elektronik İmza Yönergesi” ve 2001 tarihli “Telif Hakkı Yönergesi”dir. Ancak Avrupa
Birliği bünyesinde elektronik ticaret konusunda en kapsayıcı, birleştirici ve genel düzenleyici hükümler içeren yönerge ise, 17
Temmuz 2000’de yürürlüğe giren “Elektronik Ticaret Yönergesi”dir. Bu yönerge, bilgi toplumu hizmetlerinin Birlik üye ülkeleri
arasında sınırlara tabi olmaksızın sunulabilmesi için üye ülkelerce adapte edilmesi gerekli elektronik ticaret sistemi konusunda
genel ve düzenleyici kurallar bütününü bir metin halinde sunan tek yönergedir.
1.3.1.7.2. Türkiye’de Elektronik Ticaret ile İlgili Gelişmeler
Türkiye’de elektronik ticaretin hala önemli bir büyüklüğe ulaşamaması ve kayıtlarının düzenli tutulamaması olası etkilerinin
tam olarak tespit edilememesine neden olmaktadır. Ancak genç bir nüfus yapısına sahip olan Türkiye’de , son yıllarda özellikle
internet kullanımında görülen artış elektronik ticaretin gelişmesi için önemli bir alt yapı oluşturmaktadır. Kişisel bilgisayar
sahipliğinin artması, internet kafelerin hızla yaygınlaşması, bazı kamusal ve özel kurumların internet üzerinden hizmet verme girişimlerinin çoğalması, bireylerin ve firmaların elektronik ticarete olan ilgilerini artırmıştır.
Yukarıda Grafik 2’de de görüldüğü gibi internet kullanımı bakımından 2001 yılı itibariyle, Türkiye bazı Avrupa ülkelerinin
önünde yer alırken, elektronik ticaret konusunda daha alt sıralarda yer almaktadır. İnternet kullanımında Polonya, Portekiz,
Slovakya ve İtalya’dan önce gelen Türkiye, İspanya ve Çek Cumhuriyeti ile de yakın oranlara sahiptir. Elektronik ticarette ise
sadece Portekiz’in önünde yer alıken, Slovakya ile aynı orana sahiptir.
Aşağıda Tablo 5’te ise 2003 yılı eylül ayıyla, 2004 yılı eylül ayında yapılan ve elektronik ticaret konu olan kredi kartı işlemleri,
internetten yapılan ödül programı işlemleri ve sanal kart ve sanal kredi kartlarıyla yapılan işlem adetleri ve harcama miktarı yer
almaktadır.
Tablodan da görüldüğü gibi, Türkiye’de internette sanal pos kullanılarak kredi kartıyla yapılan işlem adedi bir sene içerisinde %
88, işlem hacmi ise % 93 gibi önemli oranlarda artış göstermiştir. Türkiye’de çıkarılan kredi kartlarıyla yurtdışından yapılan
elektronik ticaret işlem sayısı 109.374’ten 108.296’ya düşerek % 1 oranında azalırken işlem hacmi ise % 14 oranında artmıştır.
Bankalar tarafından kredi kartı sahiplerine verilen puan ve ödüllerle aynı dönemde yapılan işlemlerde ise; işlem adedi itibariyle
% 52, işlem hacmi olarak da % 77 oranında bir azalma olmuştur. Sanal kart ve sanal kredi kartlarıyla yapılan işlemlerde ise;
işlem sayısında % 31’lik, işlem hacminde % 27’lik bir artış gerçekleşmiştir.
Elektronik ticarette dünyada izlenen büyüme seyri,Türkiye’ye de yansımakta ve birçok işyeri interneti önemli bir satış kanalı
olarak değerlendirerek rekabet avantajı yakalamak için, sanal mağaza açmakta ve tahsilatlarını internete kaydırmaktadırlar.
Aşağıda Tablo 6’da da görülebileceği gibi kayıtlı ve aktif işyeri sayısındaki artış bu gelişmenin önemli bir göstergesidir.
Görüldüğü gibi bankalarda kayıtlı işyeri sayısı (bankaların sanal POS ürününe kayıtlı işyeri sayısı) 1.195’ten, 1.994’e çıkarak %
67 oranında artmıştır. Aktif işyeri sayısı (bankaların sanal POS müşterisi olup son bir yılda en az bir kez işlem yapmış olan işyeri
sayısı) ise 701’den 1.178’e çıkarak % 68 oranında artmıştır. Her iki alandaki yüksek oranlı artışsa firmaların internet üzerinden
ticarete yoğun ilgi gösterdiklerini ispatlamaktadır.
Türkiye’de elektronik ticaretle ilgili başka bir gelişme ise, elektronik ticaret ve internetin gelişimine yön vermek ve sağlam bir
altyapı oluşturmak için, Bilgi ve Teknoloji Yüksek Kurulu’nun 25 Ağustos 1997 tarihli kararı sonucu, “Elektronik Ticaret
Koordinasyon Kurulu”nun (ETKK) oluşturulmasıdır. ETKK’nın amacı; ekonomik gelişme ve toplumsal refahın sağlanmasında
stratejik bir önem kazanan elektronik ticaretin sağlam bir altyapıya oturtularak, bilgi ve iletişim teknolojileri aracılığıyla uluslar
arası ticarette rekabet üstünlüğünün sağlanması yolunda gerekli faaliyetlerin gerçekleştirilmesi olarak belirtilmiştir.